تاریخ سومر وسومریان
از مقدمه کتاب " دستور زبان پیشرفته سومری" تالیف دکتر ماری لوئیز تامس
ترجمه ف. عباسی
تاریخ زبان سومری
وضعیت بغرنج زبان سومری و مشکلات ویژه مرتبط باآن ، آنچنان زیاد نیستند، که حالتی ایجادکنند، تا زبان سومری را یک زبان مرده و از رواج افتاده معرفی کنند، ولی حقیقت آن است، که این زبان ،احتمالاً درگذشته در دوره ئی که با این زبان نگارش میشد، زمان زیادی زبان نگارش بوده است، ولی زبان گفتاری نبوده است .
مواد کتیبه های سومری که اساس دستور زبان سومری کنونی است، یک بخش قضیه است، اما مهمترین بخش،منابع زبان سومری بین النهرین ، یعنی منابع کتیبه های سومری کهن مربوط به سلسله های اولیه لاگاش، از 2500 قبل از میلاد. تاآخردوره کتیبه های ادبی نوشته شده توسط بابلی های کهن هستند ،که تا 1600 قبل از میلاد تولید شده اند. این دوره 900 ساله ، زمانی است، که سومریها قبل از آن زبان گفتاری خود را رها کرده بودند، و تنها به نگارش فرهنگی و ادبی بسنده کرده بودند. ما با اطمینان میتوانیم بگوئیم، که هنوز در ابتدای این دوره، زبان گفتاری سومری رها نشده بود، ولی بدون تردید، زبان گفتاری سومری در انتهای دوره بابلی کهن ناپدید شده است، اما جزئیات مسیر پیشرفت این جریان، قابل بیان نیست.
البته این موضوع باید برخی نتایج منطقی برای مطالعه یک زبان داشته باشند، اگر چه آن زبان منحصراً بصورت یک زبان نگارشی ادبی در نسل هائی از مردم که زبان دیگری مانند زبان مادری خود دارند، استفاده شود. بنابراین، من درادامه کوشش خواهم کرد، رئوس مطالب تاریخ زبان سومری را در اینجا بیان کنم.
تصور میشود، قلب سرزمین سومریها بخش جنوبی بین النهرین باشد، که آنرا سومر می نامند، محدوده مرز سومر، جائی در شمال شهر نیپوربود؛ در قدیمیترین بخش از دوره سلسله اولیه ، احتمالاً فراتر از این شهر نبوده است.1 ما اولین زمان تماس ها وبرخورد های اکدی ها با سومریها را نمی دانیم، ولی احتمالاً این زمان بسیار کهن، و از دوره های اولیه ، مثلاً 3000 سال قبل از میلاد است.2 بنظر میرسد، دلائلی برای وجود یک دوره طولانی تماس نزدیک بین سومریها و اکدیها ، حداقل در محدوده نواحی مختلف وجود داشته باشد، هرچند ما نمی توانیم، این موضع را در منابع کتیبه های قبل از دوره سوم سلسله اولیه سومری ( 2600 سال قبل از میلاد ) دنبال کنیم. همینطور یک دلیل این همجواری اکدیها وسومری ها سبب برخی تبادلات فرهنگی مانند پذیرش وام واژه بین آنها شده است. شاید تاثیر سومریها، نسبتاً بیش ازگذشته سبب شد، که ترتیب کلمه در یک زبان سامی، مثلاً در اکدی در برخی موارد مانند زبان سومری ( فاعل- مفعول- فعل) شود، که خوددلیلی دیگر است.3 روشنترین دلیل ارتباط بین سومریان و اکدیان در کتیبه های کهن (فارا Fara و ابوسلابیخ ) نشان داده شده است. ( برای مثال کتیبه های ED III 2600 قبل از میلاد). دراین کتیبه ها مقادیر قابل توجه ای از نام های شخصی اکدی، و اضافه بر آن نام های کاتبین اکدی وجود دارند. هرچند یک نام اکدی ، البته لزوماً این مفهوم را ندارد، که صاحب نام اکدی باشد، ولی یک اسم اکدی باید سندی بر حضورزبان اکدی در سومر باشد.4 در کتیبه های ابوسلابیخ نشانه u بمعنی حرف ربط "و" است، که کهنترین سند مطمئن یک وام واژه اکدی درزمینه زبان سومری است.5 بدینسان احتمالاً چنین بنظر میرسد، که شمارنسبتاً زیادی از مردم دوزبانه در آن زمان (ED III) در شمال سومر در ابوسلابیخ وجود داشته اند. با توجه به پدیده ای که پس از آن در آنجا رخ داده است، شاید ما بتوانیم، بگوئیم، که در دوره سوم سلسله اولیه ، جامعه سومری زبان در مقایسه با جمعیت دوره پیشین کمتر شده اند. بدینسان مردم اکدی زبان از شمال بسوی سومر سرازیر شدند، و نواحی مردم دو زبانه را برپا کردند، با وجود این جامعه سومری زبان احتمالاً در قسمت جنوبی هنوز اکثریت جمعیت را داشت.
در دوره فرمانروائی سلسله اکدی سارگونی ، اصولاً زبان اداری اکدی بود، با وجود این ، کتیبه های سلطنتی و سالنامه هاعمدتاً دوزبانه بودند. همینطورهر دو زبان در کتیبه های اوراد مذهبی استفاده میشدند. ولی، در سایر زمینه ها ، زبان سومری درست و قانونمند در سومر یافت شده است. بدینسان احتمالاً چنین بنظر میرسد، که زبان سومری مانند یک زبان روزمره در این دوره، بطور خطرناک شروع به ناپدید شدن کرد، و حد اقل بخشی از جامعه سومری زبان دو زبانه شد، پس از آن منابع اکدی زبان دراین دوره در سومر پدیدار میشوند.6 .
علیرغم این دوره سارگونی، بویژه در طول دوره سلسله اورسوم کاربرد زبان سومری در اسناد اداری رایج شد. کتیبه های سلطنتی، قضائی و حقوقی، واسناد اداری و نامه نگاریها تماماً به زبان سومری نوشته میشد، درصورتیکه متون اکدی بندرت یافت میشد. 7 . متون ادبی سومری - جدید هم بسیار کمیاب بودند. ( کتیبه های استوانه های گودا یک استثناء خارج از بحث است)، اما تصور میشود، بخشی از زبان سومری ادبی تایید شده در بابلی کهن در طول این دوره تصنیف شده اند.8 . این دوره اورسوم راتجدید حیات فرهنگی ( رنسانس) زبان سومری مینامند، هرچند، شاید بیشترین اثر را تنها در نگارش زبان سومری داشته است، و گرایش هائی از دوره سارگونی دراین مسیر تداوم داشته است، یک رکود بزرگ ناشی از دوره سارگونی باعث میشود، بخشی از جامعه سومری زبان دو زبانه شوند، و بالاخره زبان سومری را رها کنند. بدینسان بنظر میرسد، که در دوره اورسوم سومری بصورت یک زبان گفتاری بسیار محدود میشود.
در ادامه دوره بابلی کهن زبان سومری باید بصورت یک زبان مرده نگریسته شود، حتی اگر هنوز بصورت یک زبان اداری و یک زبان ادبی استفاده شده باشد. بنا براین، بمراتب بیشترین کتیبه های فرهنگی این دوره سومری زبان هستند، و همینطور کتیبه های سلطنتی تا دوره اولین سلسله بابلی سومری هستند( ضمیمه ، مواد متون دیده شوند).
در دوره بابلی کهن زبان سومری تجاری در مدارس آموزش داده میشد، و تداوم داشت. Eduba (مدرسه یا خانه کتیبه) ، آنجا که کتیبه های ادبی رونوشت برداری میشد، وآموزش داده میشد.دراین جا زبان سومری بوسیله محققین و شاگردان پیشرفته صحبت میشد، بهر حال ، کسی که آنرا می آموخت ، آنرا بصورت یک زبان بیگانه فرا میگرفت.9 . بدینسان زبان سومری پیشین، بالاخره زبان شمار محدودی از دانشمندان میشود.
احتمالاتی وجود دارد، که در یک دوره بخشی از جامعه در سومر میتوانستند، دست کم بخشی از زبان شعر سومری، وجارچیان دولتی و غیره را با شناخت بعضی کلمات و بیانات بازگو کنند، هرچند آنها خود نمی توانستند سومری صحبت کنند، یا بفهمند.
تاریخ زبان سومری که در اینجا ارائه میشود، عموماً برمبنای تحقیقات مهم I.J.Gelb در نوشته ایشان " اکدی و سومری در رابطه با زبان مختلط نژادی آنها " 1960 (Sumerian and Akkadian in their Ethno-Linguistic Relationship)1960, وآخرین مقاله J.S. Cooper "(زبان) سومریها و اکدیها در سومر واکد" 1973. (Sumerian and Akkadian in Sumerand Akkad)1973 است . این دو محقق هردوبطور مقایسه ای برای دوره اولیه انقراض زبان سومری بصورت یک زبان گفتاری بحث کرده اند، و نتیجه گرفته اند، که سخنوران زبان سومری در دوره اور سوم10 اندک بوده اند. ولی ، سوالی مورد مباحثه است، به این معنی که دیگرسومرشناسان تمایل به عقیده ای دارند، که زبان سومری هتوز تا دوره سومری جدید یک زبان زنده بوده است ، ولی دربرخی مناطق از نظر گفتاری در دوره بابلی کهن11 متروک شده بود. جریان متروک شدن یک زبان ، البته درگیر عوامل بسیارفرهنگی و اجتماعی میباشد، و بسختی میتوان قواعدی عمومی برای تک تک مراحل اختصاصی پیشرفت آن، یا دوره آن داده شوند.
در وضعیت تاریخی مورد بحث با توجه به منابع دیرینه شناسی ، این منابع تنها اطلاعات مفید اندکی در باره تماس و ارتباط سومریها و اکدیها بما میدهند. تاریخ زبان مرده را باید از رویدادهای فرعی مانند پراکندگی نام های شخصی سومری و اکدی12 ، وقایع کتیبه های سومری در مقابل اکدی ، و شمارفزاینده وام واژه های اکدی در کتیبه های سومری استنباط کرد . تمام اینها قرائن ونشانه ها هستند. با وجود این، این دلائل هم بطور نسبی نامطمئن هستند، و شاید برای تفاسیر متفاوتی مناسب باشند. بهر حال، یک دوره دیرینه مرگ یک زبان بهتر است، با ارقام " زبانی" در دسترس مورد مباحثه قرار گیرد.
بهر حال ، مرگ یک زبان در یک دوره کهن اولیه همراه با ارقام دوزبانه در دسترس ، قابل نتیجه گیری هستند. در حقیقت ، زبان کتیبه های غیرمتعارف و مختلط مانند اسناد و فرمان نامه ها، که احتمالاًً نزدیک به زبان گفتاری هستند، خیلی بیشتر تحت تاثیر زبان اکدی14 میباشند، بنا براین، نشان میدهند، که کاتبان سومری جدید، زبان سومری را مانند زبان مادری خود نمی دانستند.
بهر حال ، دوره انقراض زبان گفتاری سومری ، ممکن است، در اینجا بسیار پیچیده ، وبصورتی مختصر بیان شود.
با توجه به نتایج بدست داده از مواد زبانی بر این اساس ، بدینسان انتظار آن است، که تنها بخشی از جامعه زبانی یعنی تنها زبان مربوط به کاتبین کتیبه ها را پوشش داده باشند، که بلحاظ نظری کاملاً فرض محتملی است، اگر چه به عقیده ما خیلی محتمل نیست، که گفتار سومری کم وبیش در مناطقی در جنوب سومر در دوره بابلی کهن مرده باشد. اما زبان آنها، ظاهراً تاثیری بر نگارش سومری نداشته است ، زیرا آنها بدون ارتباط زبانی با لایه های فرهنگی جامعه15 زندگی میکردند. بنا براین،با چنین احتمالی، گروه های کوچکترسخنوران سومری ، اهمیت بسیار محدودی در تحقیقات زبان دستوری خود داشته اند.
اگر تاریخ مردم سومر و زبان آنها بصورتیکه در اینجا بیان شد، درست باشد، ما باید نتیجه مطلوب را حاصل کرده باشیم، من فکر میکنم ، که در آنجا که آخرین دوره زبان سومری بود، هنوز یک زبان زنده سومری بوسیله اکثریت جامعه استفاده میشد، که قبل ازدوره سومری نو رو بخاموشی نهاد. متون سومری نو وبابلی کهن از انواع مختلف اقتصادی و فرهنگی ، موقعیت بالای زبان سومری را بصورت یک زبان فرهنگی و اداری و مذهبی باز تاب میدهد، که حالا تقریباً زبانی مخصوص اکدیها شده است.
کتابشناسی :
همینطور هم در بخش کتابشناسی کتاب " بازسازی نگارش و زبان-Writing and Language Reconstruction " از R.D. Biggs, 1967. و'Semitic Names in the Fara period'. یا سومری جدید 36: 55-65 و J.S. Cooper,1973. در نوشته او"سومریها و اکدیها در سومر و اکد". یا سومری جدید 42: 239-246 دیده شوند.
D.O. Edzard, 1960. 'Sumerer und Semitien inder frühen Geschichte Mesopotamiens.'Geneva8: 241-258. اتوو ادزارد درنوشته خود" سومریها و سامیها در تاریخ اولیه بین النهرین" .
A. Falkenstein 1960. 'Kontakte zwischen Sumeren und Akkadern auf sprachlihem Gebiet.' Genava 8: 301-314. آدام فالکنشتاین در نوشته خود" روابط دوسویه منطقه گفتاری سومریها و اکدی ها "
B.R. Foster, 1982. در نوشته خود" قومیّت و نام شناسی نژادی در بین النهرین دوره سارگونی-Ethnicity and Onomastics in Sargonic Mesopotamia" سومری جدید 51: 297-354.
I.J.Gelb 1960 در" سومریها و اکدیها در روابط زبان نژادی - Sumerians and Akkadians in their Ethno-Linguistic Relationship " Genva 8: 258-271..
I.J. Gelb, 1961. در " نگارش و دستور زبان اکدی کهن - Old Akkadians Writing and Grammar, " چاپ دوم تجدید نظر وشرح مفصل( مواد گسترده برای فرهنگ لغت آشوری 2) شیکاگو.
W. Heimpel, 1974-77 در نوشته خود" نامهای سومری واکدی در سومر و اکد - Sumerische und akkadische Personennamen inSumerundAkkad." Aƒo25: 171- 174.
F. R. Kraus. 1970. در " مسئله سومریها و اکدیها در تاریخ بین النهرین کهن - Sumere und Akkader, Ein Problem der altmesopotamischen Geschichte. ". (
(Medcdelingcn der Koninklijkc Nederlandse Akademic van Wetenschappen.
Afd. Lctterkundc. Nicuwe Kceks - Dcel 33 -. No. 8) Amsterdam-
London.
شاد باشید مطالب را دنبال کنید.
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید
آمار
وب سایت:
